Podkreślić należy, że postępowanie mandatowe ma charakter zastępczy i jest postępowaniem warunkowym, czyli uzależnionym od decyzji sprawcy wykroczenia. Jego celem jest odformalizowanie postępowania w sprawach o wykroczenia tak, aby do sądów trafiały tylko te sprawy, w których osoba ukarana nie wyraża zgody na ukaranie jej mandatem karnym.
Kwestie te reguluje art. 97 § 2 i 3 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2013 r. poz. 395, z późn. zm.), dalej k.p.w. Pierwszy z tych przepisów jasno stwierdza, że sprawca wykroczenia może odmówić przyjęcia mandatu karnego, natomiast drugi nakłada na funkcjonariusza obowiązek pouczenia sprawcy o prawie do odmowy przyjęcia mandatu i skutkach prawnych takiej decyzji. Prawo do odmowy przyjęcia mandatu karnego nie jest niczym obwarowane i sprawca może z niego skorzystać bez podania powodów.
Konsekwencją odmowy przyjęcia mandatu jest skierowanie przez organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, wniosku o ukaranie do sądu (art. 99 k.p.w.). Jednocześnie, we wniosku należy umieścić informację, że sprawca odmówił przyjęcia mandatu i w miarę możliwości podać przyczyny tej odmowy.
Tym samym, z literalnego brzmienia przepisu należy rozumieć, że odmowa przyjęcia mandatu karnego przez sprawcę na miejscu zdarzenia, bezpośrednio po ujawnieniu wykroczenia, skutkuje skierowaniem wniosku o ukaranie do sądu, z jednoczesnym zaznaczeniem, że obwiniony skorzystał już z prawa do odmowy przyjęcia mandatu.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego nie może nastąpić po upływie 14, 90 i 180 dni, przy zaistnieniu przesłanek określonych w art. 97 § 1 k.p.w., od daty ujawnienia wykroczenia. Wydłużenie okresu umożliwiającego nałożenie mandatu karnego ma na celu ustalenie podstaw do wdrożenia postępowania mandatowego oraz zebrania danych niezbędnych do ukarania sprawcy, gdy okoliczności czynu budzą wątpliwości. Są to tzw. „ograniczone” czynności wyjaśniające. Odnoszą się do sytuacji, gdy z chwilą ujawnienia wykroczenia, a nawet ustalenia sprawcy, występują okoliczności, które nie pozwalają na miejscu podjąć decyzji, co do nałożenia mandatu karnego, a wymagają zebrania dowodów, np. przesłuchania świadków, sporządzenia szkiców, oględzin, konfrontacji itp. Zebranie, odpowiednio w okresie do 14/90/180 dni, niezbędnych informacji zezwala na ukaranie sprawcy mandatem karnym. Natomiast, odmowa przyjęcia mandatu karnego kończy postępowanie mandatowe i możliwe jest w tej sytuacji jedynie skierowanie wniosku o ukaranie do sądu.
Tym samym należy stwierdzić, że przepisy k.p.w. nie uprawniają organu mandatowego do nałożenia grzywny w drodze mandatu w przypadku, gdy sprawca początkowo odmówił jego przyjęcia, a następnie, jeszcze w terminie dopuszczającym nałożenie mandatu karnego, zadeklarował chęć jego przyjęcia.
Powyższe stanowisko wynika bezpośrednio z wykładni językowej zapisu art. 99 k.p.w. – „ w razie odmowy przyjęcia mandatu karnego...organ ... występuje z wnioskiem o ukaranie...” Zwrot „występuje”, stanowi o obligatoryjnym obowiązku nałożonym na organ mandatowy.
Odmowa przyjęcia mandatu karnego kończy, bowiem postępowanie mandatowe w danej sprawie, a organ, który prowadził te czynności ma obowiązek, wynikający właśnie z art. 99 k.p.w., skierować wniosek o ukaranie do sądu i zaznaczyć, że obwiniony odmówił przyjęcia mandatu.
Obowiązujące przepisy, tj. kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 lutego 2002 r. w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz. U. Nr 20, poz. 201, z późn. zm.), nie normują sytuacji dotyczącej nakładania grzywien na osoby znajdujące się w stanie umniejszającym ich zdolność do rozumienia znaczenia podejmowanych wobec nich czynności, np., na osoby w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu, czy pod wpływem podobnie działającego środka. Nie ma także w przywołanych przepisach, z wyłączeniem przesłanek ujemnych postępowania mandatowego, żadnego zakazu zabraniającego nałożenia mandatu na osobę, która w chwili popełnienia wykroczenia znajdowała się w stanie pod wpływem alkoholu.
Podstawowymi przesłankami postępowania mandatowego uniemożliwiającymi nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego są przede wszystkim: brak zgody sprawcy wykroczenia na przyjęcie grzywny w drodze mandatu karnego, zbieg wykroczenia z przestępstwem oraz popełnienie wykroczenia, za które należałoby orzec środek karny, itp.
Czas do nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego, zgodnie z treścią art. 97 § 1 k.p.w., określony został na 14 dni, gdy zatrzymano sprawcę na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia, 90 dni, gdy stwierdzono popełnienie wykroczenia naocznie pod nieobecność sprawcy, a nie zachodzi wątpliwość co do osoby sprawcy czynu oraz 180 dni, gdy stwierdzono popełnienie wykroczenia za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia rejestrującego, a sprawca nie został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, i nie zachodzi wątpliwość, co do sprawcy czynu.
Celem takiego określenia długości terminów do nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego jest umożliwienie funkcjonariuszom organów mandatowych ustalenie, czy istnieją podstawy do zastosowania postępowania mandatowego i zebranie danych niezbędnych do ukarania sprawcy, a także sprawdzenie, uzupełnienie informacji podanych przez pokrzywdzonego, sprawcę wykroczenia, czy świadków.
Obowiązujący stan prawny umożliwia, zatem odstąpienie od nałożenia mandatu karnego, gdy okoliczności czynu budzą wątpliwości. Zapewne takie wątpliwości wystąpią, gdy funkcjonariusz Policji podejmie starania wobec wdrożenia postępowania mandatowego w stosunku do osoby znajdującej się w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu lub pod wpływem podobnie działającego środka (nie dotyczy przesłanek ujemnych postępowania mandatowego, np. art. 87 § 1 k.w.). Już sam problem komunikacji z taką osobą uniemożliwia, bowiem często ustalenie, czy popełniła ona wykroczenie, jak również, czy wyraża wolę przyjęcia mandatu karnego. Wątpliwości należy poddać fakt, czy stan, w jakim dana osoba będzie się znajdowała nie będzie miał wpływu na świadomość podejmowanych decyzji.
Jednocześnie, należy mieć na uwadze, że nałożenie mandatu karnego na osobę, która znajdując się w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu lub w innym stanie uniemożliwiającym rozumienie przedsiębranych przez funkcjonariusza czynności, w przypadku przyjęcia mandatu, nie będzie stanowić podstaw do uchylenia mandatu przez sąd.
Z tego też powodu, w opisanej sytuacji, nie ma przeszkód prawnych do odstąpienia od ukarania takiej osoby mandatem karnym „na miejscu” popełnienia wykroczenia i skorzystanie z dyspozycji art. 97 § 1 k.p.w., dającej prawo do ukarania sprawcy wykroczenia grzywną w drodze mandatu karnego, po przeprowadzeniu czynności wyjaśniających (do 14 dni), w celu zebrania danych (w tym – uzyskania jego zgody), niezbędnych do ukarania sprawcy grzywną w drodze mandatu karnego.
Podkreślić należy, że mimo, iż przepisy k.p.w. nie zabraniają w sposób bezpośredni nakładania grzywny w drodze mandatu karnego na osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu lub pod wpływem podobnie działającego środka, to jednak należy pamiętać, że wady oświadczenia woli, wynikające np. z takiego stanu, w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, uniemożliwiają uznanie czynności za prawnie ważną.
W związku z tym, że kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia nie zabrania, ani nie zezwala bezpośrednio na nakładanie na takie osoby grzywny w drodze mandatu karnego „od ręki”, a zezwala na zastosowanie procedury nałożenia mandatu w ciągu 14 dni od czasu ujawnienia wykroczenia, zasadnym jest korzystanie z tej instytucji.
