Warunki pracy mające szkodliwy wpływ na zdrowie mogą skutkować wypadkami przy pracy lub mieć długoterminowe skutki i powodować choroby zawodowe oraz inne problemy zdrowotne. Jednymi z wielu możliwych czynników przyczynowych tych problemów, które mogą wpływać na ich przebieg, są środowisko lub sposób wykonywania pracy
Stres:
Stres chroniczny w pracy kierowcy
Każdy kierowca częściej lub rzadziej odczuwa podczas jazdy przykre napięcie, przeżywa negatywne emocje, jak złość, gniew czy irytacja, będące reakcją stresową na rożne sytuacje na drodze. Kierowcy zawodowi z racji częstego i długotrwałego uczestniczenia w ruchu drogowym są najbardziej narażone na działanie czynników stresogennych, a zarazem negatywne skutki przeżywanego przez nie stresu są bodaj najpoważniejsze. Czynnikami stresorodnymi wpływającymi na wszystkich kierowców są czynniki wynikające bezpośrednio z uczestnictwa w ruchu drogowym. Jest ich bardzo wiele i lista potencjalnych stresorów byłaby zapewne bardzo długa, dlatego grupuje się je w kilka kategorii:
— trudne warunki na drodze wynikające z dużego nasilenia ruchu, złych warunków atmosferycznych powodujących
ograniczenie widoczności i zmniejszenie przyczepności kół pojazdu (śliska nawierzchnia), ukształtowanie i przebieg drogi
utrudniające płynną jazdę (np. teren górzysty, kręte drogi), zła nawierzchnia, co w efekcie powoduje spowolnienie jazdy;
— zachowanie innych uczestników ruchu drogowego, jak np. wtargnięcie pieszych na jezdnię,
zajechanie drogi przez inny pojazd;
— organizacja ruchu, jak chociażby utrudnienia związane z remontami, objazdami, ograniczenia prędkości;
— zdarzenia drogowe (kolizje, wypadki), w których kierowca uczestniczy lub których jest świadkiem.
Coraz więcej uwagi zwraca się także na stresogenność cech ergonomicznych pojazdów, a zwłaszcza na system informacyjny stosowany w pojeździe, jak chociażby telefony komórkowe czy urządzenia do nawigacji (GPS). W założeniach montaż tych urządzeń w samochodzie ma na celu ułatwienie pracy kierowcy (kontakt z centralą, łatwiejsze poruszanie się w terenie), jednak niekiedy, gdy system jest zbyt trudny w użyciu, odwraca on uwagę kierowcy od sytuacji na drodze, staje się
dla niego źródłem stresu i przyczyną popełniania błędów.
Badania nad stresem kierowców wskazują, że wśród czynników stresogennych za najbardziej uciążliwy uznawane jest duże natężenie ruchu drogowego. Jest ono często interpretowane przez kierowców jako wydarzenie negatywne, które powoduje spowolnienie ruchu czy wręcz blokowanie możliwości osiągnięcia celu podroży. Szczególnie wysoki poziom stresu odczuwają ci kierowcy, którzy z tego powodu zmuszeni są jechać z prędkością mniejszą niż dozwolona na długich dystansach.
Również inne czynniki niż te związane z uczestnictwem w ruch drogowym mają wpływ na odczuwany stres i jego skutki.
Zaliczyć do nich należy czynniki organizacyjne oraz pozazawodowe.
To czy określone zdarzenie, sytuacja wywoła stres zależy od jej interpretacji dokonanej przez osobę. Na charakter interpretacji zdarzenia wpływa wiele czynników. Dowiedziono, że ludzie różnią się między sobą sposobem interpretowania tych samych wydarzeń, a źródłem tych różnic są między innymi właściwości jednostek: poziom cechy lęku, neurotyzm, wcześniejsze doświadczenia, płeć, treści zawarte w schematach poznawczych i ich struktura. Co więcej, ten sam
czynnik u tej samej osoby raz może być powodem stresu, a innym razem nie, co jest uwarunkowane sytuacyjnie (zależy od kontekstu). W sytuacji, w której ruch sterowany jest za pomocą sygnalizatorów świetlnych z jednej strony urządzenia te mogą być oceniane jako utrudnienie w płynnym poruszaniu się po drodze i wywoływać frustrację, z kolei w innych okolicznościach ta sama osoba może uznać wręcz, że sygnalizacja usprawnia poruszanie się, gdyż ułatwia włączenie się do ruchu w sytuacji jego dużego natężenia. Interpretacja potencjalnego stresora zależy również od tego, jak często i jak silnego stresu doświadczała osoba. U osób często doświadczających rożnych problemów zwykle dochodzi do kumulacji napięcia,
negatywnych emocji, co wtórnie nasila przykre doświadczenia stresu związanego z sytuacją kierowania pojazdem.
Kiedy nierozwiązane problemy, wydarzenia na drodze są interpretowane jako bardziej negatywne, wzrasta potencjalne doznawanie stresu. Konsekwencją jest przenoszenie napięcia związanego z pracą na inne sytuacje życiowe. Kumulacyjny efekt stresu powoduje wytworzenie się u osoby pewnej dyspozycji do doświadczania stresu. U kierowców,
u których doświadczanie stresu powtarza się, mogą rozwinąć się ogólne negatywne spojrzenie na kierowanie, niechęć do kierowania, co zwiększa prawdopodobieństwo doświadczania stresu . Stan taki niektórzy badacze określają mianem „cechy stresu kierowcy”, uznając go nawet za pewną stałą właściwość danej osoby. Osoby z taką cechą charakteryzują
się podwyższonym napięciem i przykrym nastrojem podczas jazdy. Choć więc stres jest ogólnie większy w warunkach większego nasilenia ruchu drogowego oraz w tego typu warunkach frustracja i irytacja są typowymi reakcjami kierowców, to stan stresu kierowcy może być potęgowany przez interakcję cechy stresu (właściwości jednostki) i wydarzeń
życiowych.
Ogólnie kobiety w porównaniu do mężczyzn oceniają warunki atmosferyczne panujące na drodze jako bardziej stresujące.
Czterokrotnie częściej niż oni relacjonowały duży stres z powodu trudnych warunków na drodze spowodowanych opadami atmosferycznymi, które ograniczają widoczność, a przede wszystkim zmniejszają przyczepność kół (śliska nawierzchnia). Skutkuje to m.in. tym, że kobiety we wcześniejszym wieku niż mężczyźni rezygnują z jazdy w złych warunkach. Uwaga ta dotyczy osób, które nie prowadzą samochodów zawodowo, a jedynie używają ich do przemieszczania się w celu realizacji
codziennych spraw (zakupy, dojazdy do pracy, wizyta u lekarza itp.). Generalnie silniejszy stres odczuwają kierowcy starsi w porównaniu z młodszymi. Chodzi tu przede wszystkim o stres związany z warunkami na drodze, z wykonywaniem manewrów, ograniczeniem widoczności (spowodowanym złymi warunkami atmosferycznymi i jazdą za
dużymi pojazdami ograniczającymi pole widzenia). Podobnie w tych warunkach wyższy poziom stresu relacjonują kierowcy, którzy w przeszłości uczestniczyli w wypadkach drogowych. Starsi kierowcy w porównaniu z młodszymi są jednak mniej zestresowani w przypadku interakcji z innymi kierowcami, szczególnie tymi, którzy wolno poruszają
się po drodze. Jest to prawdopodobnie związane z tym, że starsi kierowcy mają tendencję do unikania trudnych, niebezpiecznych sytuacji na drodze, a kiedy już decydują się na jazdę, wybierają takie pory dnia, kiedy nie ma dużego natężenia ruchu, złych warunków na drodze i kiedy nie muszą się spieszyć. Jeśli jednak zmuszeni są do jazdy w warunkach
wzrastania wymagań, stres się nasila.
Rozpoznano kilka odmiennych właściwości zwiększających podatność na stres i wpływających na wybór sposobów radzenia sobie z nim (coping). Są to: niechęć do kierowania samochodem, agresja, monitorowanie ryzyka, podatność na zmęczenie, poszukiwanie wrażeń. Pierwsze trzy wymiary stanowią predyktory wystąpienia rożnych typów subiektywnych stanów podczas jazdy, takich jak lęk, złość i zmęczenie. Oceny sytuacji na drodze kierowcy dokonują poprzez jej konfrontację
ze swoimi umiejętnościami i wiarą w swoje kompetencje oraz możliwości radzenia sobie z wymaganiami sytuacji. Mogą oni dostosowywać styl jazdy do panujących warunków, stosując rożne metody kompensacyjne, takie jak np. zwiększona koncentracja uwagi, zmiana wymagań sytuacji czy wolniejsza jazda. Są to skuteczne środki w przypadku niewielkiego
nasilenia stresu. Często jednak są one niewystarczające lub też nieadekwatne. Kierowcy, którzy nie lubią prowadzić z uwagi na to, że jest to dla nich sytuacja wysoce stresująca, oceniają siebie jako niekompetentnych i podatnych na wypadki, a w trudnych sytuacjach radzą sobie ze stresem poprzez skoncentrowanie się na przeżywanych emocjach, takich
jak samoobwinianie czy lęk. Skupienie na własny emocjach, które negatywnie wpływają na przebieg procesów umysłowych, takich jak uwaga i spostrzeganie, często prowadzi do popełniania przez kierowców poważnych błędów w sterowaniu pojazdem. W sytuacjach trudnych kierowcy często mobilizują się i koncentrują uwagę. Kiedy jednak wymagania sytuacji są niskie, kierowcy lękowi mogą zwracać większą uwagę na swoje myśli, problemy, które powodują obniżenie koncentracji uwagi (odwracają uwagę), co również stanowi ryzyko popełnienia błędów w kierowaniu pojazdu.
Stres traumatyczny w pracy kierowcy
Problemem zawodowych kierowców, jak i kierowców amatorów, którzy ze względu na charakter pracy często kierują pojazdami jest nie tylko stres chroniczny związany z wymaganiami pracy kierowcy i coraz gorszymi warunkami jazdy, ale również tzw. stres traumatyczny. Stres traumatyczny jest reakcją człowieka na fizyczne zagrożenie. Uczestnictwo
w zdarzeniach traumatycznych tj. takich, w których ktoś konfrontuje się z zagrożeniem życia lub zdrowia — swojego lub innych osób, wywołuje bardzo silną reakcję psychofizjologiczną, która negatywnie wpływa na funkcjonowanie człowieka w codziennym życiu. Wypadki drogowe, szczególnie te prowadzące do poważnych obrażeń lub śmierci osób w nich uczestniczących, stanowią jedną z klas zdarzeń traumatycznych, które mogą stać się przyczyną istotnych zaburzeń w funkcjonowaniu zarówno zawodowym, jak i pozazawodowym jednostki i to nawet wtedy, gdy ona sama nie odniosła z tytułu uczestnictwa w takim zdarzeniu żadnych poważnych obrażeń. Znawcy przedmiotu stoją bowiem na stanowisku,
że już sama konfrontacja z cierpieniem, obrażeniami fizycznymi czy śmiercią innych osób w nagłych, niespodziewanych okolicznościach stanowi wystarczającą przesłankę do tego, by wywołać silną reakcję stresową. Reakcja ta jest rodzajem wstrząsu emocjonalnego, który charakteryzuje się (a) niechcianym, natrętnym pojawianiem się w świadomości
wspomnień, myśli, obrazów i innych wrażeń związanych z wypadkiem i (b) będącą jego konsekwencją silną skłonnością do unikania myśli, miejsc, osób i sytuacji kojarzonych ze zdarzeniem traumatycznym, oraz (c) wzmożonym pobudzeniem psychofizycznym, które w znaczący sposób obciąża organizm. Taką reakcję o rożnym stopniu intensywności
traktuje się jako normalną ludzką reakcję na zdarzenie, które wykracza poza codzienne doświadczenie wielu osób.
Reakcja ta u większości ludzi w sposób naturalny wygasza się wraz z upływem czasu, jednak u pewnego
odsetka osób utrzymuje się dłużej, jest intensywna lub przechodzi w stan chroniczny i prowadzi do rozwoju zaburzeń zdrowia psychicznego. Wśród zaburzeń zdrowia psychicznego, które najczęściej stanowią konsekwencje uczestnictwa w zdarzeniach o charakterze traumatycznym wymienia się zaburzenie stresu ostrego i zaburzenie po stresie traumatycznym (tzw. PTSD od angielskiej nazwy ‘posttraumatic stress disorder’), a także lęk przed jazdą samochodem, lęk uogólniony
czy zaburzenia nastroju. Nie ma jednoznacznych danych dotyczących częstości pojawiania się zaburzeń zdrowia psychicznego na skutek uczestnictwa w wypadkach drogowych. Przyjmuje się, że poważne wypadki drogowe są drugą po
uczestnictwie w konfliktach wojennych przyczyną rozwoju PTSD.
W okresie tuż po wypadku większość osób doświadcza symptomów stresu pourazowego o rożnym nasileniu. Jeśli ich występowanie jest na tyle silne lub częste, że utrudnia prawidłowe funkcjonowanie, mówimy o ostrej reakcji stresowej. Charakterystyczne dla niej są następujące objawy: (a) początkowa reakcja przerażenia, strachu czy odrazy
doświadczana na miejscu zdarzenia; (b) symptomy dysocjacyjne w postaci poczucia odrętwienia lub wyobcowania emocjonalnego, ograniczonej świadomości wydarzeń, uczucia nierealności tego, co się dzieje, depersonalizacji (uczucie bycia w obcej skórze), a także niezdolności przypomnienia sobie istotnych aspektów wypadku; (c) wciąż powracające obrazy, myśli, wspomnienia z wypadku; oraz (d) tendencja do ich unikania oraz unikania miejsc i ludzi kojarzonych z wypadkiem, (e) wyraźny niepokój obejmujący również zaburzenia snu, irytację, nadmierną czujność i kłopoty z koncentracją uwagi. Jeśli powyżej przedstawione objawy utrzymują się z dużą intensywnością dłużej niż miesiąc, możemy mówić o zaburzeniu po stresie traumatycznym. Zdarza się również tak, że po okresie względnego radzenia sobie z konsekwencjami zdarzenia traumatycznego/wypadku (subiektywne poczucie panowania nad sytuacją) opisywane objawy pojawiają
się w wyniku konfrontacji z jakimś bodźcem stresowym lub sytuacją przypominającą pierwotny wypadek. W takich okolicznościach mamy do czynienia z tzw. reakcją odroczoną. Wbrew powszechnemu mniemaniu nie tylko zaburzenie stresu ostrego czy zaburzenie po stresie traumatycznym może stanowić negatywną konsekwencję urazu psychicznego spowodowanego wypadkiem. Mogą z nimi współwystępować innego rodzaju zaburzenia lub też pojawiać się w sposób izolowany. Przede wszystkim mówi się o takich zaburzeniach stanu zdrowia psychicznego, jak lęk przed podróżowaniem samochodem, zespół lęku uogólnionego, zaburzenia depresyjne, a w niektórych przypadkach uzależnienia od substancji
psychoaktywnych, zespoły presuicydalne, próby i samobójstwa dokonane. Powyższe skutki zależą zarówno od obiektywnych charakterystyk wypadku (ranni, zakres obrażeń, dzieci i bliscy uczestniczący w wypadku), jak i od subiektywnego postrzegania zdarzenia przez jednostkę oraz od stanu jej zdrowia w okresie przedwypadkowym. Nie
bez znaczenia dla powrotu do zdrowia czy ewentualnego rozwoju psychopatologii jest także zakres wsparcia społecznego, na które osoba uczestnicząca w wypadku może liczyć ze strony najbliższych, znajomych i instytucji.
Z punktu widzenia bezpieczeństwa ruchu drogowego należy podkreślić, że zarówno ostra faza stresu traumatycznego, jak i pewne subkliniczne objawy PTSD mogą stanowić o ryzyku popełnienia istotnych błędów podczas kierowania pojazdem, które to błędy w konsekwencji mogą prowadzić do kolejnych zagrożeń. Większość z tych objawów wiąże się z aktywacją tzw. sieci strachu, w której zawarte są wspomnienia z wypadku silnie nacechowane negatywnymi emocjami, głownie
związanymi z poczuciem zagrożenia. Owa sieć zostaje aktywowana ilekroć w otoczeniu osoby pojawiają się bodźce kojarzące się w wypadkiem, w którym kierowca uczestniczył. Jej oddziaływanie jest na tyle silne, że może wywoływać stany utrzymującego się napięcia, lęku czy nawet prowadzić do zmian w zachowaniu.
O ile w przypadku kierowców sprawców wypadków problem nie jest aż tak poważny, ponieważ dochodzi najczęściej do zatrzymania prawa jazdy, o tyle w przypadku kierowców poszkodowanych w wypadkach nie ze swojej winy
mamy do czynienia z sytuacją, która w wymaga większej uwagi specjalistów. Nie chodzi oczywiście o to, by poszkodowanym
ograniczać prawo do kierowania pojazdami, lecz by jak najwcześniej w przypadku zdiagnozowania omawianych zaburzeń udzielić im możliwie wszechstronnej pomocy specjalistycznej, a także edukować w zakresie psychologicznych następstw wypadków drogowych i ich związku z bezpiecznym kierowaniem pojazdem.
Zarówno prace badawcze, jak i doświadczenia innych krajów wskazują,
że zastosowanie, w możliwie krótkim czasie od wypadku, terapii poznawczo-
behawioralnej lub krótkoterminowego wsparcia psychologicznego
w istotnym stopniu skraca czas utrzymywania się niepożądanych objawów. Z kolei u osób doświadczających lęku przed podróżowaniem zaleca są stosowanie terapii ekspozycyjnej z wykorzystaniem techniki komputerowej,
pozwalającej na symulację jazdy w rożnych warunkach. Technika ta, stosunkowo łatwa w wykorzystaniu, służy redukcji objawów niepokoju, lęku podczas ekspozycji na bodźce kojarzone zarówno z jazdą samochodem, jak i wypadkiem.
